Jak obniżyć zużycie energii w budynkach mieszkalnych w Polsce?

Energia elektryczna i ciepło jest drugą – po żywności – najważniejszą pozycja w budżetach polskich rodzin. Forum Energii w swoim opracowaniu wylicza, ile na ten cel wydawało przeciętne polskie gospodarstwo domowe. Wydatki te są tym wyższe, im słabiej zaizolowany jest zamieszkiwany budynek. Strategia rządowa zakłada gruntowną renowację nieruchomości w najbliższych latach, jednak niska stopa oszczędności powoduje, że gospodarstwa domowe mają ograniczone możliwości finansowania termomodernizacji ze środków własnych. Jak wyjść z tego impasu? 

W swoim nowym raporcie „Czysta i tania energia w polskich domach” Forum Energii (FE) analizuje m.in. koszty ogrzewania i energii elektrycznej oraz strategie termomodernizacji budynków w Polsce. Wskazuje, że wielu Polaków obawia się wzrostu rachunków w najbliższych latach w związku z zapowiedziami odchodzenia od tarcz osłonowych i nowymi regulacjami dotyczącymi efektywności energetycznej budynków.

W raporcie przedstawione zostały propozycje działań, które miałyby zachęcić mieszkańców do niezbędnych inwestycji. Według danych Forum Energii przeciętne gospodarstwo domowe w 2022 r. przeznaczało na energię elektryczną i ciepło około 11,4 proc. swoich całkowitych wydatków. To więcej niż przeciętna w krajach Unii Europejskiej. Tymczasem odmrożenie cen energii (elektryczności, gazu i ciepła), do którego może dojść w drugiej połowie 2024 r., pociągnie za sobą dalsze podwyżki.

REKLAMA

Mieszkania w Polsce coraz cieplejsze

Koszty ponoszone na ogrzanie mieszkania i ilość zużywanej na to energii wiążą się z poziomem docieplenia budynku. Chociaż według ankiety GUS o zużyciu paliw i energii w gospodarstwach domowych (EGD GUS), na którą powołuje się Forum Energii, w budynkach ocieplonych koszt ogrzewania jest przeciętnie niższy, jednak różnice nie są duże – w ocieplonych budynkach jednorodzinnych ogrzanie 1 m2 powierzchni miało być przeciętnie tańsze o około 15 proc. w porównaniu do budynków nieocieplonych, a w zasobie wielorodzinnym – o 11 proc.

Autorzy raportu wskazują – powołując się na badania statystyczne GUS i innych instytucji badawczych – że większość budynków w Polsce ma jakieś ocieplenie przegród zewnętrznych i odsetek takich budynków systematycznie rośnie. Z tych samych danych wynika jednak, że termoizolacja polskich budynków wykazuje niskie parametry.

W latach 2012–2021 liczba gospodarstw domowych deklarujących, że budynek, w którym mieszkają, ma ocieplenie, wzrosła z 54,7 do 74,8 proc. W 2021 r. większy odsetek gospodarstw domowych mieszkał w ocieplonych budynkach wielorodzinnych (80,9 proc.) niż jednorodzinnych (67,6 proc.).

Strategia renowacji budynków

Jak wskazuje w raporcie Forum Energii, terrmomodernizacja zakładana w strategiach rządowych może się okazać trudna zwłaszcza w przypadku budynków nieposiadających żadnego ocieplenia – kosztownych w eksploatacji, wysoce energochłonnych i wymagających gruntownej termomodernizacji. Tym bardziej że często mieszkają w nich rodziny, które nie mają możliwości regularnego oszczędzania i przeznaczenia własnych środków na termomodernizację.

Rekomendowany w rządowej strategii scenariusz renowacji budynków zakłada, że:

• w najbliższych latach równoległe prowadzona będzie termomodernizacja etapowa i głęboka ze stopniową popularyzacją głębokiej termomodernizacji, która stanie się dominującą formą działań po 2035 r. Takie podejście ma na celu optymalną mobilizację środków finansowych właścicieli budynków oraz stopniową popularyzację technologii i rozwój usług związanych z głęboką termomodernizacją;
• wyeliminowane zostaną tzw. wampiry energetyczne – do 2027 r. mają zostać zmodernizowane wszystkie budynki charakteryzujące się wskaźnikiem EP (nieodnawialnej energii pierwotnej) większym niż 330 kWh/m2/rok. Część z nich przejdzie przy tym tylko pierwszy etap termomodernizacji – do standardu 150-230 kWh/m2/rok. Następnie do 2035 r. zostaną zmodernizowane budynki ze wskaźnikiem EP większym niż 230 kWh/m2/rok;
• do 2050 r. 65 proc. budynków osiągnie wskaźnik EP nie większy niż 50 kWh/m2/rok, a 22 proc. – od 50 do 90 kWh/m2/rok. Pozostałe 13 proc. budynków, których z przyczyn technicznych bądź ekonomicznych nie będzie można poddać głębokiej modernizacji, osiągnie wskaźnik EP w przedziale 90-150 kWh/m2/rok.

Forum Energii podkreśla, że środki publiczne przeznaczane na termomodernizację powinny docierać w szczególności do gospodarstw domowych zagrożonych wykluczeniem społecznym. Redukcję zużycia energii FE uznaje za jeden z najskuteczniejszych narzędzi przeciwdziałania ubóstwu energetycznemu.

Programy dotacyjne z niezadowalającymi efektami

Według FE sektor zużycia energii w budynkach mieszkalnych jest jednym z najbardziej zaniedbanych obszarów polskiej energetyki. Organizacja uważa, że dotychczasowe działania wspierające energetyczne inwestycje polskich gospodarstw domowych, jak np. program Czyste Powietrze, przyniosły rezultaty niewystarczające w świetle nowych wyzwań. Ich główny cel, jakim jest eliminacja kopciuchów, nie bierze bowiem pod uwagę szerszej perspektywy, tj. potrzeby zapewnienia gospodarstwom domowym stabilnych cen energii i bezpieczeństwa energetycznego.

Mimo konieczności odchodzenia od wykorzystania importowanych paliw (węgla i gazu) w ogrzewnictwie oraz ograniczania zużycia energii w budynkach, jak wskazuje raport, w latach 2015-2021 przybyło ponad milion gospodarstw domowych ogrzewających się gazem. W 2021 r. zainstalowano według różnych szacunków 30-80 tys. nowych kotłów węglowych.

REKLAMA

Ponad 14 mld euro do wykorzystania

Według Forum Energii Polska musi od nowa zaprojektować politykę publiczną, która wesprze realizację ambitnych celów termomodernizacyjnych i klimatycznych. Jak wskazują autorzy raportu, niezbędny będzie dialog ze społeczeństwem, współpraca na poziomie centralnym i lokalnym, mobilizacja polskiego przemysłu i szkolenie kadr.

Realizacja tych celów będzie ogromnym wysiłkiem inwestycyjnym i finansowym, jednak – jak zaznacza FE – znaczna część kosztów może zostać pokryta z dostępnych funduszy europejskich. Organizacja wylicza, że do wykorzystania jest 3,2 mld euro z KPO, a w 2026 r. ma zostać uruchomiony także Społeczny Fundusz Klimatyczny (SFK). Polska może z niego uzyskać nawet 11,4 mld euro na wsparcie wdrażania ETS2, termomodernizację i ochronę osób zagrożonych ubóstwem energetycznym.

Wykorzystanie środków z SFK według FE wymaga przygotowania precyzyjnego planu ich wydatkowania. Głównymi instytucjami krajowymi, które udzielają wsparcia na termomodernizację budynków mieszkalnych, są Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) oraz Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK). Prowadzone rządowe programy, np. premia termomodernizacyjna i program Czyste Powietrze przyczyniły się do poprawy efektywności energetycznej zasobu budowlanego, jednak w raporcie wskazano, że nie do końca dostępne wsparcie i zasady jego przyznawania odpowiadają na dzisiejsze wyzwania.

Potrzebny wymóg kompleksowej termomodernizacji

Autorzy opracowania podkreślają, że żaden z obecnych programów nie wymaga od inwestora kompleksowej termomodernizacji. Może być ona rozumiana jako doprowadzenie całej nieruchomości do określonych standardów zużycia energii (np. określonych w WT 2021) lub uzyskanie znaczącej procentowej redukcji zużycia. W większości programów stosowany jest tylko mechanizm zachęt i bonusów za przeprowadzenie kompleksowej termomodernizacji, nie wprowadzono natomiast takiego obowiązku. W efekcie:

• w programie „Czyste Powietrze”, w którym od stycznia 2023 r. wprowadzono dodatkowe zachęty w przypadku kompleksowej termomodernizacji, do końca października 2023  r. złożono 44,7 tys. wniosków uwzględniających działanie kompleksowe (25 proc. wszystkich złożonych w tym czasie wniosków);
• w ramach skierowanych do budynków wielorodzinnych programów BGK od lutego 2023  r. do stycznia 2024 r. przyznano zaledwie siedem grantów termomodernizacyjnych – bonusów za kompleksową termomodernizację budynku.

Trzeba dotrzeć do najuboższych

Jak wskazano w raporcie, realizowane przez NFOŚiGW programy skierowane do właścicieli domów jednorodzinnych w większości dostrzegają konieczność różnicowania wysokości wsparcia w zależności od dochodów gospodarstwa domowego (w programach BGK wysokość wsparcia nie jest uzależniona od dochodów gospodarstw domowych). Wciąż jednak nie jest rozwiązany problem dotarcia z pomocą do najuboższych  gospodarstw domowych, w tym do grupy nieposiadającej oszczędności.

Skierowany do osób najuboższych program Stop Smog został zrealizowany tylko w kilkunastu gminach w Polsce. Z kolei w Czystym Powietrzu wciąż niedoskonały i niepopularny wśród wykonawców jest mechanizm prefinansowania, który umożliwia przekazanie części środków firmie wykonawczej przed poniesieniem kosztów.

Kolejną przeszkodą w dotarciu z pomocą do gospodarstw domowych doświadczających wykluczenia społecznego jest brak wsparcia merytorycznego w przejściu przez proces termomodernizacji domu. To prowadzi do nadużyć nieuczciwych pośredników, których ofiarami padają w pierwszej kolejności właśnie gospodarstwa o niskich dochodach, uprawnione do najwyższego poziomu dotacji. Doradców energetycznych zatrudnianych przez gminy lub wojewódzkie fundusze ochrony środowiska jest wielokrotnie mniej, niż potrzeba do obsługi poszczególnych obywateli.

Także program Ciepłe Mieszkanie uzależnia wsparcie – dostępne dla mieszkańców budynków wielorodzinnych – od progów dochodowych. Jednak osoby fizyczne będące beneficjentami tego programu – jak zauważa FE – to wąska grupa gospodarstw domowych, które w zajmowanych lokalach mieszkalnych ogrzewają się indywidualnymi źródłami ciepła na paliwa stałe (około 6 proc. ogółu).

W raporcie podkreślono, że skala wyzwania, przed którym staje Polska, przy dotychczasowych zaniedbaniach w obszarze ogrzewnictwa i budynków oznacza, że do realizacji celów należy podejść kompleksowo. Więcej na temat kluczowych obszarów działań i ich założeń można przeczytać w raporcie Forum Energii, który jest do pobrania na tej stronie.